نبشتانک: بلوچی زبان و ادب . أولی بهر

بلوچانءِ راجی زبان، بلوچی إنت. زبان پجاری علمءِ ردا بلوچی ھند و یوروپی زبانانی درچکءِ شمال مغربی إیرانی زبانانءِ شاهڑءِ یک لمبے إنت.

.

چہ بلوچستانءََ در دگہ بلوچ نندیں دمگ وملکان و یا آ ھنداں کہ مروچی بلوچ نشتگ أنت، بلوچی وانگ و نبیسگ بیت إنت. چو کہ سند، پنجاب، خلیجءِ عربی ملکان، ترکمنستان و دگہ بازیں ملکاں کہ بلوچ جاہ منند بیتگ أنت.

.

بلوچستانءِ لھتے دمگاں بلوچ دو زبانءَ گّپ کن أنت، یکے بلوچی کہ بلوچانءِ راجی زبان إنت و دومی چو کہ براھویی ماں کلات و خضدارءِ دمگاں، جدگالی ماں لس بیلہ و دشتیاری، سرائیکی ماں کچّی و پنجاپءِ لهتے مردمانءِ ماتی زبان إنت. ھمے پیما "دھواری" کہ کلات و مستونگءَ دھوار قبیلہءِ زبان إنت کہ بنیادءَ إے زبان فارسی بیتگ، بلے هنوں فارسی و براھوییءَ ھوربیتگیں شکل إنت؛ گپ کنگ بیت.

.

بلوچی زبانءِ گالوار (لھجہ)

.

بلوچی زبانءِ سۓ مزنیں گالوار ھست أنت:

1- کوہ سلیمانءِ گالوار؛ کہ بلوچستانءِ رودرآتکءَ ماں کوہ سلیمانءِ دمگ، مری و بگٹیءِ دمگ، ڈیرہ إسماعیل خان، ڈیرہ غازی خان و سندءِ لھتے ھندان بلوچ ماں إے گالوارءَ گپ و تران کن أنت.

2- مکورانءِ گالوار؛ چہ پھرہءَ بگر تا کراچیءَ و زربارءَ بلوچستانءِ درستیں دمگاں و ھمے دابءَ سند و خلیجءِ گیشتریں بلوچ، مکورانءِ گالوارءَ گپ کن أنت.

3- رخشانی گالوار: بلوچستانءِ شمال و روکپتی شمال(کلات، خاران، سراوان، چاغی، سیستان، سرحد و نیمروز)ءَ گشگ بیت إنت. همے وڑا ترکمنستانءِ بلوچ و إیرانءِ صوبه خراسانءِ دمگءِ بلوچ مان رخشانی گالوارءَ تران کن أنت.

.

لهتے زبان زانت و کوّاس، بلوچی زبانءَ مان دو گالوار رودرآتکی و روایرکپتیءَ بهر کن أنت. آهانی گشگ إنت: رودرآتکی گالوار ڈیره غازی خان، ڈیره إسماعیل خان، مری و بگٹی قبیلهءِ دمگ، و سندءِ لهتے دمگانی نندوکین بلوچانی گالوار أنت و آ دگه گالوار چوکه مکورانی و رخشانی درست، روکپتی گالوار أنت. بلے أگر بلوچی زبانءِ جوڑ بند شریءَ چارگ به بیت گڑا زانگ بیت که إے بهر کنگ راست بیت نه کنت. چیا که کوه سلیمان و مکورانءِ گالوار گون یکدگرا نزیک ترأنت چه مکورانی و رخشانیءَ.

.

مکوران و کوه سلیمانءِ گالوارانءِ جوڑبند یک پیما أنت و آهانی درمیانءَ دستوری و بنیادی فرق نیست إنت و یوکا لهتے گالانءِ توارءَ فرق إنت که کوه سلیمانءِ گالوارءِ سرا، سندی و سرائیکی زبانانی أثرأنت. همے وڑا بازین سندی لبزے ماں إے گالوارءَ آتکگ و هور بیتگ.

.

رخشانی و مکّورانیءِ گالوارانی در میانءَ یک مزنیں فرقے مصدرانی هست إنت. مکورانءِ گالوارءَ مصدرءِ نشان "گ" إنت که "أمرءِ فعل" ءِ آخرا کئیت، بلے رخشانی گالوارءَ مصدرءِ نشان "ن" إنت که أگر دور کنگ به بیت " سادگین ماضیءِ فعل " پشت کپیت. گون إے نزیکی و فرقانءِ شون دیگا ما گشت کنیں که مکورانی و کوه سلیمانءِ گالوار گون یکدگرا باز نزیک أنت و أگر بلوچی زبان ماں دو گالوارءَ بهر کنگ بیت گڑا باید مکورانی گون کوه سلیمانءَ هور کنگ بیت، نه که گوں رخشانیءَ.

.

بید چه مصدرانی دگریءَ، مکورانی و رخشانیءِ در میانءَ جملهانءِ جوڑبند و فعلانی صرف (سادگیں ماضیءِ زمانگ، هنوگیں سادگیں زمانگ) بیگءِ فرق هم هست إنت که إے دگری، مکورانی و کوه سلیمانءِ گالوارانی درمیانءَ گندگ نه بیت. بید چه إے سئیں گالواراں، دگه هم کستریں گالوار ماں بلوچی زبانءَ هست إنت که لهتے گوں یکے چه إے مزنیں گالواراں و لهتےگوںدگرےءَ نزیکترإنت که "سب دیالکٹ" گشگ بیت کن أنت.

.

بلوچی أدَب

.

ماں جهانءَ نبیسگءِ ضرورت هر دمگےءَ گوں آ هَندءِ دیمروی و ضرورتانءِ همردیءَ ودی بیتگ و دیما شتگ. کوهنین زمانگءَ ماں بلوچی زبانءَ نبشتهے بیتگ یا نه دنیگا معلوم نه إنت. إے بابتءَ مان بلوچستانءَ پٹ پولءِ ضرورت انت.

.

چہ سیزدھمی سدیءَ ماں بلوچستانءَ ، بلوچ حکومتانی بُن ھِشتءِ إیربیگ بنگیج بیت، بلے ھمے زمانگءَ بلوچستانءِ سرا درآمدانی چوکہ؛ غوریان ، غزنویان و مغلانی یورش ھم سرا بار بیت أنت و بلوچستانءِ شھرنندی زندمان و ردوم ءِ رواج کـُنٹ بیت.

.

رند ترا، ماں بلوچستانءَ پہ حکومتی کاراں، نبشتہءِ ضرورت ودی بیت، بلے إے ھما زمانگ أت کہ "فارسی" نہ تیوکا ماں إیران ءَ بلکین ماں سنٹرل إشیا و ھندوستان ءَ رواج گپتگ أت، و إے دابا ماں بلوچستانءَ ھم فارسی زبان، حکومتی و دفتری زبان بیت. فارسی زبان ماں عربی رسم الخطءَ نبیسگ بیت و بلوچستانءَ ھم عربی رسم الخط رواج گپت.

.

چہ نوزدھمی سدیءَ پیسرتر بلوچی أدب سرزبانی إنت کہ بلوچاں وتی سینگانی تھا داشتگ و بیگواھیءَ نہ اشتگ انت. بلوچی ادبءِ مڈّی و گنجءِ نبیگ چہ نوزدھمی سدیءَ دومی نیمءَ بنگیج بیت۔
.

شاعری بلوچی

.

کھنترین شاعری که مۓ دستءَ رستگ أنت شانزدھمی سدی و میرچاکرءِ زمانگءِ شعرأنت. ألبت إشیءَ ھم باید بہ گـُشین کہ چہ آ دورءَ پیسرتر ھم بلوچانی سوسائیٹیءَ لچه کاری بیتگ. چیا کہ شعرءِ پر بندگ گوں زبانءِ ردومءَ ودی بیتگ و دیما شتگ. ھمے پیما چہ آ زمانگءَ شعرانی زبان و رھبنداں زانگ بیت کہ آ شاعری، بُنداتی شاعری یے نہ إنت. پمیشا ما گشت کنین کہ چہ آ دورءَ پیشءَ مۓ أدبی مڈّی، ما را پہ سربیگا کامیاب نه بیتگ. حقیقت پسندی، میارجلی، بیرگیری و بھادری آ دورءِ شاعریءِ بنیادی جوھر أنت. آ زمانگءَ شعر، گیشتر جنگی و تاریخی أنت و ھمے پیما بازین زانتکار ی یے چہ آوھدءِ زند و چاگرد آھانی تھا ھست إنت.

.

ھژدھمی سدیءَ ، بلوچستانءِ گیشترین بھر یک بنجاھی حکومتیءِ چیرا آتک و شھر نندی دود و ربیدگ دیمروی کنان بیت و بلوچی شاعریءِ سرا ھم أثر سھرا بیت. چہ جنگی شاعریءَ عشقی شاعری گیشتر بیت و شعرانی تھا نازک خیالی، مھر، دوستی، امن و ایمنیءِ کـُله پیداوَرأنت. آ دورءِ شاعریءِ مسترین نام "جام درّک" إنت.

.

چہ جام درّکءَ رند، ماں نوزدھمی سدیءَ بازین نامدارین شاعرے چو کہ ملا فاضل، ملا قاسم، عزت پنجگوری، مست توکلی، ملا ابراھیم باھوی، ملا بوھیر، ملا بھرام و۔ ۔ ۔ ۔ بلوچی شاعریءِ پڑءَ وتی بور تاچینتگ.

.

ماں بیستمی سدیءِ بنگیجءَ ھندوستانءَ برّ صغیرءِ راجی زرمبش چست بیت أنت و إنگریزانءِ إستعمارءِ خلافءَ سیاسی گلّ و پارٹی جوڑ بیت و وتی جد و جھداش بنگیج کت أنت. ماں بلوچستانءَ ھم انگریزانی ظلم و زورءِ خلافءَ ، جد و جھد بنگیج بیت و رحم علی مری آ دورء ھما شاعر إنت کہ آییءِ شاعری آزاتی لوٹی و چہ راجی واھگاں سرریچ إنت۔

.

میر یوسف علی خان مگسیءِ آزاتی لوٹیں زرمبشءِ چست بیگ و آییءِ شاعریءَ بازیں وانندھین بلوچ ورنایےءِ متاثر کت. باز دیر نه گؤستگ أت کہ" گل خان نصیر" و "محمد حسین عنقا"ءِ وڑین ورنایاں بلوچیءِ نوکیں دورءِ شاعریءِ پڑءَ دور کت.

.

مغربی بلوچستانءَ وھدیکہ رضاشاہءِ لشکرءَ یورش برت و ملک وتی زوراکیں واکداریءِ چیرا آورت و آییءِ بچءِ حکومتیءِ دورانءَ راج دشمنیں زوراکی گیئش بیان بیت أنت، بلوچی ادبءِ دیمروی ھم نه بیتگیں گپے أت۔ بلے پدا ھم ، بلوچان پہ وتی دود و ربیدگءِ زندگ دارگءَ وتی واک و توانءَ مدام کوشش کتگ. بلوچ شاعران وتی ماتی زبانءَ شعر پر بندگ دیما بران کت و بلوچان وتی سیری( آروسی) مجلس گوں بلوچی شعر و نازینکاں تامدار وبراھدار کتگ تنت.

.

بلوچی شاعریءِ نوکیں دور، چہ دومی جھانی جنگءَ رند، بنگیج بیت إنت. وھدیکہ ھندوستان آزات بیت، ماں آ دمگءَ دگہ راجانی تھا ھم آزاتیءِ لوٹ و راجی مارشت گیش بیان بیت أنت. خاص وھدیکہ ، 1948 ءِ سالءَ پاکستانءِ فوجءَ کلات (رودرآتکی بلوچستانءِ آ وھدءِ بنجاہ)ءِ سرا بورش برت و گوں پاکستانءَ ھور کنگءِ جار جنگ بیت. ماں چشیں جاورےءَ ، بلوچ راجدوستان وتی جد و جھد ھم سیاسی و ھم دود و ربیدگی پڑءَ تیزتر کت أنت. بلوچی شاعریءِ تھا سیاسی فکر و نوکیں رھبند آتک أنت. گل خان نصیر إے کاروان ءِ سروکین شاعرأت.

.

گل خان ءِ شاعریءِ بنیاد، وطنُء مھر، ملکء آزاتی، راج دوستی و دیمرویءِ سرا إیر إنت. وھدیکہ گل خان و آییءِ شاعری و جد و جھدءِ نام و توار ماں بلوچستان ءَ جکس إت، دگہ ھم بازیں راجدوستین ورنایان بلوچی شاعریءِ میدانءَ گام ایر کت أنت. چہ اشاں "آزات جمالدینی " و " محمد حسین عنقا" ءِ نام گرگ کرزیت.

.

اگاں بلوچی شاعریءِ ھنیگین دورءَ سرا چمشانک دیگ ببیت، شرّیءَ سھرا إنت که ماں بلوچی شاعریءَ بازینےءَ کلاسیک رھبندءَ ھم شاعری کتگ و کنگا أنت و إے دگہ نوکین "سبک" و رھبنداں ھم باز دیمروی کتگ.

.

مروچی ماں بلوچی شاعریءَ ، غزل، آزات شاعری، انگریزیِء "سانٹ" و جاپانی "ھائیکو" ھم گندگ بیت إنت۔ بلوچیءِ ھنیگیں دورءِ شاعری، بلوچ راجءِ لوٹ و واھگاں سرپد إنت. چہ وطن دوستیءِ مارشتءَ سرریچ و بلوچستانءِ دیمروی، و آبادیءَ لوٹوک إنت. بلوچی شاعری، إنسان دوستی، تپاکی و ماں جھانءَ أمن و برابریءِ لوٹوک انت.

.

دلگوش: إے نبشتانک چہ "پھرہ بلاگ اسکائے" زیرگ بیتگ و اودا إشیءِ نبیسوکءِ نام دیگ نہ بیتگ۔ نبشتہءِ رھبندا لھتے چيزما مٹـّيتگ أنت، ألبت مانا نہ ٹگلینتگ أنت۔